Stefan Żeromski

Encyklopedia PWN:
Żeromski Stefan, pseud. Maurycy Zych, Józef Katerla, ur. 14 X 1864, Strawczyn (kieleckie), zm. 20 XI 1925, Warszawa, powieściopisarz, nowelista, dramaturg, publicysta.

Kalendarium
14 X 1864 urodził się w Strawczynie
1892-97 bibliotekarz w Polskim Muzeum Narodowym Rapperswilu
1895 opublikował "Opowiadania" i "Rozdzióbią nas kruki, wrony..."
1897-1904 praca w Bibliotece Ordynacji Zamojskich w Warszawie
1897 ukończył powieść "Syzyfowe prace"
1900 opublikował "Ludzi bezdomnych"
1904 ukończył powieść "Popioły"
1908 opublikował "Dzieje grzechu"
1912 opublikował "Wierną rzekę"
1920 współtwórca i pierwszy prezes Związku Zawodowego Literatów Polskich
1922 opublikował powieść "Wiatr od morza"
1925 ukończył "Przedwiośnie"
20 XI 1925 zmarł w Warszawie

Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej o tradycjach patriotycznych. W 1874-86 uczył się w gimnazjum w Kielcach (jednym z jego nauczycieli był znany badacz i krytyk literacki, A.G. Bem, który oddziałał na osobowość Żeromskiego). W 1886-88 studiował w półwyższym (Żeromski nie miał świadectwa dojrzałości) Instytucie Weterynaryjnym w Warszawie; działał też w nielegalnych kołach młodzieżowych oraz w tajnym Związku Młodzieży Polskiej (ekspozyturze Ligii Polskiej). Z powodu braku środków do życia musiał przerwać studia i 1888-91 zajmował się guwernerką, m.in. w Nałęczowie. W 1892 wyjechał po raz pierwszy za granicę (odwiedził m.in. Wiedeń, Monachium, Pragę), w Szwajcarii był bibliotekarzem w Polskim Muzeum Narodowym w Rapperswilu. Po powrocie do Warszawy 1897-1904 pracował w Bibliotece Ordynacji Zamojskich, później zajmował się wyłącznie pisarstwem. Zbliżył się do środowiska "Głosu" i PPS. Rozwijał działalność oświatową i kulturalną (zwłaszcza w Nałęczowie); 1909-12 przebywał w Paryżu; od 1913 w Zakopanem. Sprzyjając ruchowi niepodległościowemu (1906 spotkał się z J. Piłsudskim), po wybuchu I wojny światowej 1914 zaniechał jednak (mimo początkowego akcesu do Legionów Polskich) związków z obozem Piłsudskiego ze względu na swój negatywny stosunek do polityki państw centralnych. W 1918 należał do organizatorów polskiej władzy państwowej na Podhalu, pełnił funkcję prezydenta tzw. Republiki Zakopiańskiej. Od 1919 w Warszawie (od 1924 mieszkał na Zamku Królewskim); brał udział wraz z J. Kasprowiczem w akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach, 1920 założył Towarzystwo Przyjaciół Pomorza; inicjator PAL, współtwórca (1920) i pierwszy prezes Związku Zawodowego Literatów Polskich, 1924 założył polski oddział Pen Clubu.
Twórczość rozpoczął od nowel i szkiców powieściowych (zbiory Opowiadania 1895, Rozdzióbią nas kruki, wrony... 1895, Utwory powieściowe 1898), w których pojawiły się już główne tematy jego pisarstwa: krzywda społeczna i zacofanie cywilizacyjne ludu (Zmierzch, Zapomnienie), moralny obowiązek walki o sprawiedliwość i postęp (Siłaczka, Doktor Piotr), poczucie więzi z tradycją walki niepodległościowej i świadomość społecznych źródeł jej klęsk (O żołnierzu tułaczu). W autobiograficznej powieści Syzyfowe prace (1897) dał obraz umysłowego i patriotycznego dojrzewania młodzieży w walce z rusyfikacyjnymi dążeniami zaborczej szkoły. W powieści Ludzie bezdomni (t. 1-2 1900) stworzył typowy dla swej twórczości wzór bohatera, samotnego inteligenta-społecznika, odrzucającego możliwość szczęścia osobistego dla pojętego heroicznie obowiązku walki o dobro ogółu.
W powieści historycznej Popioły (t. 1-4 1904, ekranizacja 1965 A. Wajda) ukazał rozległą panoramę życia polskiego na przełomie XVIII i XIX w., który uznał za wyjątkowo doniosły w naszych dziejach; na tle wojen napoleońskich i egzystencji Polaków pod zaborami przedstawił kształtowanie się nowoczesnej świadomości patriotyczno-obywatelskiej narodu; apoteozując orężną walkę o niepodległość, zwracał zarazem uwagę na jej tragiczne dylematy historyczne i moralne. Do tematyki niepodległościowej powracał wielokrotnie, m.in. w tragedii przedstawiającej charyzmatyczną postać żołnierza rewolucji Sułkowski (1910, wystawienie 1917), opowiadaniach i powieściach o powstaniu styczniowym 1863-64 (Echa leśne 1905, Wierna rzeka 1912, ekranizacje: 1922 pt. Rok 1863 reżyseria E. Puchalski, 1936 reżyseria L. Buczkowski, 1983, premiera 1987, reżyseria T. Chmielewski). Po klęsce rewolucji 1905 rozrachunek Żeromskiego z podstawowymi problemami życia polskiego stał się inspiracją do napisania powieści Dzieje grzechu (t. 1-2 1908, ekranizacja 1933 H. Szaro i 1975 W. Borowczyka), odzwierciedlającej rozprzężenie moralne i społeczne, oraz poetycko-publicystyczne dramatu Róża (1909, wystawienie 1926), ukazującego w zmetaforyzowanej formie jeden z najpełniejszych w literaturze polskiej obraz niedawnych wydarzeń. Idee społeczne Żeromskiego nabrały znamion utopii, m.in. w trylogii Walka z szatanem (Nawracanie Judasza 1916, Zamieć 1916, Charitas 1919). W ostatniej powieści Przedwiośnie (1925, ekranizacja 1929, reżyseria H. Szaro i 2001 - F. Bajon) zawarł surowy osąd pierwszych lat niepodległości i wskazał na konieczność reform ustrojowych, odrzucając zarazem perspektywę rewolucji komunistycznej.
Pod koniec życia większą wagę przykładał do dramatopisarstwa, uważając je za najlepszy, najbardziej bezpośredni sposób porozumienia się autora z publicznością. Powstały wówczas m.in.: dramat o rabacji chłopskiej 1864 Turoń (wydany i wystawiony 1923) oraz - najwyżej ceniona z jego prób dramatycznych, komedia z motywem bohatera-idealisty - Uciekła mi przepióreczka... (1924, wystawienie 1925). Do arcydzieł prozy Żeromskiego należą Dzienniki 1882-91 (t. 1-3 1953-56, wydanie 2 pełniejsze t. 1-7 1963-70, Dzienników tom odnaleziony 1973) jako wyjątkowy w naszym piśmiennictwie dokument szczerości zapisu osobistych przeżyć, źródło informacji biograficznych, a także dokument rozwoju i dojrzewania jego talentu pisarskiego. Żeromski tworzył ponadto prozę poetycką o problematyce historiozoficznej (Duma o hetmanie 1908) i społecznej, związaną m.in. z rewolucją 1905 (Sen o szpadzie 1905, Słowo o bandosie 1908) i z tradycją polskości Pomorza (Wiatr od morza 1922), a także opiewającą piękno polskiego krajobrazu (Wisła 1918, Międzymorze 1923, Puszcza jodłowa 1925). Do bogatej publicystyki należą m.in. zbiór Inter arma (1920), z głośnym reportażem z wojny polsko-bolszewickiej 1920, Na probostwie w Wyszkowie, piętnującym zdradę narodowych komunistów polskich, szkic Snobizm i postęp (1923), przeciwstawiający snobistycznym naśladownictwom autentyczne wartości tkwiące w ludowej twórczości, gwarze, dialekcie; zbiory reportaży, odezw i interwencji zostały zawarte w Biczach z piasku (1925), oraz w wydanym już pośmiertnie przez W. Borowego tomie Elegie i inne pisma literackie i społeczne (1928).
Żeromski, patriota, społecznik i moralista, był jednocześnie poetą urody i pełni życia, zarówno w impresjonistycznych i lirycznych opisach przyrody, jak i w obrazach fascynacji miłosnej. Odchodząc od epickiego obiektywizmu, rozwinął typ narracji przepełnionej liryzmem, prowadzonej często w formie "utajonego pamiętnika", fikcję fabularną łączył z elementami publicystyki i rozważaniami erudycyjnymi. Świat jego utworów, choć przepojony mrokiem i smutkiem, zawiera jednak wielką siłę krzepiącą, płynącą z protestu przeciw krzywdzie i cierpieniu. W 1924 kandydował do Nagrody Nobla, 1925 był pierwszym laureatem państwowej nagrody literackiej.